مرور و بررسی سیاست ها و برنامه های ارتقاء تولید و بهرهوری آب گندم در ایران

نوع مقاله : مقاله مروری

نویسنده

عضو هیات علمی بخش تحقیقات آبیاری و زهکشی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی

چکیده

گندم محصولی راهبردی در ایران است. به تبع آن سیاستها و برنامه های مختلفی از جنبه های اجرایی و تحقیقاتی در کشور به مورد اجرا گذاشته شده‌اند. بر اساس مرور و بررسی اسناد بالادستی، میتوان دریافت که در این اسناد توجه به این محصول به عنوان محصولی راهبردی، هنوز کمرنگ است. ولی در سیاستها و برنامه های اجرایی درون دستگاهی متولیان تولید، آن از چالشها و دغدغههای اصلی بوده و سیاستها و برنامه مختلفی تدوین شده و یا در حال اجرا هستند. سیاستها و برنامه‌هایی نظیر استفاده بیشتر از روشهای نوین آبیاری برای تولید گندم، استفاده بیشتر از کشاورزی حفاظتی، طرح جهش دیمزارها، برنامه های تحقیقاتی–توسعه‌ای مختلف با مؤسسات تحقیقات بین المللی، برنامه‌های به‌زراعی و به‌نژادی مختلف، اجرای طرح افزایش ضریب خود اتکایی گندم، افزایش بهره‌وری سیستمهای تولید غلات-محور، افزایش عملکرد و بهره‌وری آب گندم در نظام های گندم بینان، و تدوین سیاستها و اجرای دستورالعمل مربوط به تشویق بهره برداران نمونه با بهره‌وری آب بالا. از نکات بارز این برنامه ها‌و سیاست‌ها توجه خاص به ارتقاء تولید محصولات کشاورزی دیم (از جمله گندم) و دخالت بیشتر بخش خصوصی و نهادهای مربوطه در ارتقاء تولید و بهره‌وری این محصول است. بهرحال نتایج این بررسی نشان می‌دهد که سیاستها و برنامه های تدوین شده از نظر استنادی خوب و محکم، مدون و مستند نشده‌اند و بیشتر در قالب اظهار نظرهای مسئولین در رسانه‌ها و یا گزارشات و بخشنامه‌های موردی میباشند. همچنین بررسی میزان پیشرفت و پایش این سیاستها و برنامهها برای مشخص شدن موانع اجرای آنها، و همچنین مقطعی بودن و میزان پایداری آنها از جنبه ادامه کار با در نظر گرفتن تغییرات در مدیریتها، از نقاط ضعف و یا کاستیهای اجرای این چنین سیاستها و برنامهها میباشند. در خاتمه ، توصیه‌ها و راهکارهایی از انواع برنامه‌ای-سیاستی و راهبردی برای ارتقاء عملکرد و بهره‌وری آب گندم در کشور ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Review and analysis of policies and plans of enhancing wheat production and water productivity in Iran

نویسنده [English]

  • Nader Heydari
Associate Professor, Irrigation and Drainage Department., Agricultural Engineering Research Institute
چکیده [English]

Wheat is a strategic crop in Iran . As a result, various policies and plans have been developed and or implemented in Iran. In macro-level documents, attention to this crop as a strategic crop is still low. However, in the policies and executive plans within the system of those in charge of crop production , it is one of the main challenges and concerns and various policies and plan have been developed and implemented. Such as policies and plan to use more modern irrigation methods , more use of conservation agriculture, “mutation plan” of crop production in rainfed agriculture, various research-development plans with international research institutes, agro-technics and breeding programs, implementation of the plan to increase wheat self-reliance, increase, the productivity of cereals-based production systems, increase the yield and water productivity of wheat in wheat systems, and formulate policies and implement instructions related to encouraging the nominated farmers with high water productivity. Of the highlights of these policies and plans is the special attention to improving the production of rainfed crops and more involvement of the private sector and relevant institutions in improving the production and productivity of this crop. However, the results of this study show that the developed policies and plans have not been well documented, developed, and or codified, and are mostly in the form of official statements in the media or case reports and circulars. Moreover, reviewing the progress and monitoring of these policies and plans in regard to identify obstacles to their implementation, as well as their cross-sectional and sustainability in terms of work continuation, are some of the weaknesses and shortcomings of such policies and plans. In conclusion, recommendations and solutions of various categories including planning-policies and strategies to improve the yield and water productivity of wheat in the country are presented.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Plan"
  • "Policy"
  • "Strategy"
  • "Wheat"
اردستانی، م. و طوسی، م. 1389. بررسی مزیت نسبی محصولات زراعی منتخب در ایران. اقتصاد کـشاورزی و توسـعه. 18(69): 42-19.
آبیار، ن. م.، رزاقی، م. ح. و عسگری، م. 1394. تعیین مزیت نسبی تولید گندم، جو و برنج در استان گلستان. یافته­های تحقیقاتی در بهبود تولیدات گیاهان زراعی. 1(1): 12-1.
اشرفی، ش.، حیدری، ن.، مهرور، م.ر.، غفاری، ع.ع، مجیدی هروان، ا.، زربخش، ع.ج.، عزیزی زهان، ع.ا.، صادق­زاده حمایتی، س.، عباسی، ف. و زارعی، ق. 1388. برنامه راهبردی بهبود بهره­وری آب کشاورزی در مقیاس گیاه. گزارش پژوهشی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، شماره ثبت 557/88 مورخ 8/6/88 در مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی، 78 صفحه.
بهرامی، م. خلیلیان، ص. مرتضوی، س. ا. و اسعدی، م. 1397. بررسی بهره‌وری فیزیکی مصرف آب کشاورزی در استان‌های منتخب ایران (مطالعه موردی: محصول گندم). نشریه آبیاری و زهکشی ایران 6 (12): 1518-1511.
بی­نام. 1392. سیاست‌های دولت برای افزایش تولید گندم؛ ارائه خدمات به کشاورزان، رشد بهره­وری و استفاده بهینه از منابع آب. http://dolat.ir/detail/232069.
بی­نام. 1396. نامه شماره 700/20055، مورخ 7/11/96، آقای مهندس عباس کشاورز معاون وزیر جهاد کشاورزی به رؤسای سازمان­های جهاد کشاورزی استان­ها.
جلالی­کمالی، م.ر. اسدی، ه.،  نجفی میرک، ت.، نجفیان، گ.، خادمی، ز. و وهاب‌زاده، م. 1388. برنامه راهبردی تحقیقات  گندم آبی و دیم کشور. گزارش پژوهشی نهایی برنامه راهبردی، مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر،300 صفحه.
جلالی­کمالی، م. ر.، نجفی میرک، ت.، و اسدی، ه. 1391. گندم: راهبردهای تحقیقاتی و مدیریتی در  ایران. نشر آموزش کشاورزی. کرج. 227 صفحه.
جناب، م. و نظری، ب 1397. مطالعه شکاف عملکرد و شکاف بهره­وری آب گندم، جو و ذرت در استان قزوین. تحقیقات آب و خاک ایران. 6 (49): 1417-1406.
حیدری، ن. 1392. چالش­ها و راهکارهای افزایش کارایی مصرف آب گیاهان زراعی در ایران. مجله علمی-ترویجی یافته­های تحقیقاتی در گیاهان زراعی و باغی. 2 (1): 51-25.
حیدری، ن. 1396. رویکردهای ملی و قوانین بالادستی مؤثر بر سازگاری با تغییر اقلیم در حوزه  آب کشاورزی و امنیت غذائی، گزارش 1: مرور و بررسی قوانین و اسناد بالادستی. گزارش علمی-فنی. مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، شماره ثبت 53296 مورخ 28/12/96.
حیدری، ن.-الف.1398. شناسایی و تحلیل مسائل نرم افزاری-مدیریتی مؤثر بر بهره­وری آب کشاورزی در ایران. تحقیقات منابع آب ایران. 15(3): 206-189.
حیدری، ن.-ب. 1398. تشریح و بررسی شاخص بهره­وری آب کشاورزی مبتنی بر تبخیر و تعرق: مطالعه موردی از حوضه آبریز کرخه. نشریه علمی-ترویجی مدیریت اراضی. 7 (2): 222-211.
حیدری، ن. 1399. مسائل، راهبردها و راهکارهای علم و فناوری در استفاده بهینه از منابع آب در مقیاس مزرعه. تحقیقات منابع آب ایران. 16 (1):211-197.
حیدری، ن.-الف.1400. بهره­وری آب گندم در ایران و مقایسه آن با مقادیر چند کشور. نشریه پژوهش آب در کشاورزی، (4) 35: 435-421.
حیدری، ن.-ب.1400. بررسی قوانین و اسناد بالادستی مرتبط با امنیت غذایی، افزایش تولید و افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی. گزارش مشورتی ارائه‌شده به فاز اول مطالعات افزایش بهره‌وری و رقابت‌پذیری گندم، شرکت مهندسین مشاور یکم (به سفارش مؤسسه پژوهش­های برنامه­ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی)، بهار 1400، 15 صفحه.
حیدری، ن.، کشاورز، ع. و دهقانی سانیج، ح. 1384. مدیریت مصرف بهینه آب کشاورزی در ایران با در نظر گرفتن خشکی و خشک‌سالی. مجموعه مقالات دومین همایش روش­های پیشگیری از اتلاف منابع ملی، فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، تهران، 25 الی 26 خرداد. 116-103.
خبرگزاری جمهوری اسلامی.1399. استان یزد (ایرنا)،28 آبان ۱۳۹۹،‏ ۷:۳۳، کد خبرنگار: 2962، کد خبر: 84112818.https://www.irna.ir/news/84112818
خبرنامه گندم.1397. مجری طرح گندم شماره دوازدهم، فروردین 1397، صفحه 2.
دانشور کاخکی، م. دهقانیان، س. هاتف، ح. و سروریع، ا. 1386. بررسی مزیت نسبی گندم آبی و دیم در دشت مشهد. علوم و صنایع کشاورزی. 1(21): 52-45.
دشتی، ق. و قادری­نژاد، پ. 1392. الگوی بهینه کشت محصولات زراعی با در نظر گرفتن مزیت نسبی در استان ایلام. نشریه اقتصاد و توسعه کشاورزی. 3(27): 203-195.
سرافروزه، ف. جلالی، م. جلالی، ط. و جمالی، ا. 1391. ارزیابی اثرات تغییر اقلیم آینده بر مصرف آب محصول گندم در تبریز. فصلنامه علمی- پژوهشی فضای جغرافیایی. 12(37): 96-81.
سازمان برنامه و بودجه.1398. گزارش عملکرد قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی-اجتماعی-فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در سال 1397: جلد دوم حوزه بخشی (1). سازمان برنامه و بودجه کشور، ریاست جمهوری، شماره ثبت 33/00/98.
سعیدی فر، ا. و آخانی، ز. 1392. تعیین مزیت نسبی محصولات زراعی و باغی استان‌های کشور. مجله اقتصادی. شماره­های 11 و 12. 64-47.
طرح گندم. 1396. دستورالعمل شیوه تعیین و نحوه تقدیر از کشاورزان بهره­ور در مصرف آب مؤسسه پژوهش­های برنامه­ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی، دفتر مجری طرح گندم، معاونت زراعت.
فکاری سردهایی، ب.، شاهنوشی، ن. و محمدی، ح. 1399. آینده­پژوهی گندم ایران. اقتصاد کشاورزی. 41 (4): 49- 27.
کشاورز، ع.، افکاری سردهایی، ب.، بیکی، ا.، خسروی، ع.، فارسی، م. م.، ملکیان، ر. و نژندعلی، ع. 1399. چالش‌های بخش کشاورزی کشور. مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب. 45 صفحه.
کشاورز، ع. و حیدری، ن. 1383. نگرشی بر اسراف و ضایع نمودن منابع آب کشور در مراحل تولید و مصرف محصولات کشاورزی. مجموعه مقالات اولین کنفرانس روش­های پیشگیری از اتلاف منابع ملی، فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، 19 الی 21 خرداد، تهران، 51-39.
کیانی، ع. 1395. استفاده از آب شور برای آبیاری گندم. مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی. دفتر شبکه ملی تلویزیونی کشاورزی و مدیریت دانش. نشر آموزش کشاورزی. شماره ثبت در مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی 49746 به تاریخ 20/4/ 95.
محمد­جانی، ا. و یزدانیان، ن. 1393. تحلیل وضعیت بحران آب در کشور و الزامات مدیریت آن. فصلنامه روند،21 (66-65): 144-117.
محمدی، ح. ر. رمرودی، م. بنایان، م. اصغری پور، م. ح. و فنایی، ح. ر. 1397. بررسی تأثیر تغییر اقلیم بر طول دوره رشد و مراحل فنولوژیک رشد گندم در منطقه زابل. مجله علمی پژوهشی اکوفیزیولوژی گیاهی، 10(34): 191-181.
میرباقری و. برادران نصیری، م. امامی، ج. و حسینی ثابت، س. م. 1395. تولید و تجارت محصولات اساسی بخش کشاورزی در بازه زمانی سال­های 1395-1380. معاونت پژوهش­های زیربنایی و امور تولیدی، دفتر مطالعات زیر بنایی (گروه کشاورزی)، مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی، کد موضوعی 250، شماره مسلسل 15201، 99 صفحه.
نجفی میرک، ت. 1399. یافته­های نوین پژوهشی قابل ترویج کشت گندم. بخش تحقیقات غلات مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر.
هاتف، ج. سروری، ع. ا. و دانشور کاخکی، م. 1395. تعیین الگوی کشت بهینه محصولات عمده زراعی استان خراسان رضوی بر اساس مزیت نسبی تولید. تحقیقات اقتصاد کشاورزی. 8(3): 192-167.
هوشمند، ع.، یوسفی، ب. و الماسی، ف. 1389. آب مجازی و افزایش بهره­وری آب در کشاورزی. سومین همایش ملی مدیریت شبکه­های آبیاری و زهکشی. دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده مهندسی علوم آب.
Chaves, DR, Izaurralde RC, Thomson AM, Gao X. 2009. Long-term climate change impacts on agricultural productivity in eastern China. Agric For Meteorol, 149:1118–1128.
Faramarzi, M., Yang, H., Mousavi, J., Schulin, R., Binder, C.R. and Abbaspour, K.C. 2010. Analysis of IntraCountry Virtual Water Trade Strategy to Alleviate Water Scarcity in Iran. Hydrology and Earth System Sciences 14(8): 1417-33.
Foley, D. J., Thenkabail, P.S., Aneece, I.P., Teluguntla, P.G. and Oliphant, A.J. 2020. A meta-analysis of global crop water productivity of three leading world crops (wheat, corn, and rice) in the irrigated areas over three decades. International Journal of Digital Earth. 13(8): 939-975, DOI: 10.1080/17538947.2019.1651912.
Gohari, A., Eslamian, S., Abedi-Koupaei, J. Massah Bavani, A., Wang, D., and Madani, K. 2013. Climate change impacts on crop production in Iran's Zayandeh-Rud River Basin. Science of the Total Environment 442: 405–419.
Liu, J., Wiberg, D., Zehnder, A.J. B., and Yang, H. 2007. Modeling the role of irrigation in winter wheat yield, crop water productivity, and production in China. Irrigation Science. 26: 21–33.
Ozdogan M. 2011. Modeling the impacts of climate change on wheat yields in northwestern Turkey. Agr Ecosyst Environ. 141:1-12.
Parry ML, Rosenzweig C, Iglesias A, Livermore M and Fischer G. 2004. Effects of climate change on global food production under SRES emissions and socio-economic scenarios. Global Environmental Change, 14: 53-67.
Pingali, P.L. 1999. CIMMYT 1998-99 World Wheat Facts and Trends. Global Wheat Research in a Changing World: Challenges and Achievements. Mexico, D.F.: CIMMYT.
Tavakoli, A.R., Oweis, T., Farahani, H. Ashrafi, Sh., Asadi, H. Siadat, H. and Liaghat, A.M. 2010. Improving rain water productivity with supplemental irrigation in upper Karkheh River Basin of Iran. ICARDA, Aleppo, Syria. x + 102 pp.
Zwart, S.J and Bastiaanssen, W.G.M. 2007. SEBAL for detecting spatial variation of water productivity and scope for improvement in eight irrigated wheat systems. Agricultural water management. 89: 287–296.
Zwart, S.J., Bastiaanssena, W.G.M, and Molden, D.J. 2010. A global benchmark map of water productivity for rainfed and irrigated wheat. Agricultural Water Management. 1617–1627.
رفرنس اینترنتی 1: https://www.maj.ir
رفرنس اینترنتی 2:
https://zeratt.maj.ir/index.aspx?page_=dorsaetoolsenews&lang=1&tempname=zeraat&sub
رفرنس اینترنتی 3: https://zeraat.maj.ir/
رفرنس اینترنتی 4: افزایش بهره­وری آب در تولید گندم. سایت فردا، 1396. https://www.fardanews.com/fa/news/. ۱۴ شهریور ۱۳۹۶-۱۶:۱۱.
رفرنس اینترنتی 5: بهره‌وری آب و افزایش عملکرد تولید در کشت گندم و دانه­های روغنی ضروری است. http://www.iranslal.com/old/index.php/fa/78-news/1416-lkp
رفرنس اینترنتی 6: خبرگزاری کار ایران: ایلنا. کد خبر: 458469، ۱۳۹۵/۱۱/۲۳ ایران به قطب تحقیقات گندم و ذرت در خاورمیانه تبدیل می شود.